Isparta’nın Gizemli Kabadayıları

ISPARTA – ISPARTAGUNCEL.COM Türk toplumunun kolektif hafızasında önemli bir yer tutan “kabadayı” figürü, genellikle İstanbul’un eski mahalle yaşantısı ve yeraltı dünyasıyla özdeşleşse de, Isparta özelinde bu kavramın çok daha farklı ve derin bir anlam taşıdığı ortaya çıktı. Yapılan kapsamlı bir araştırma, Isparta’daki “kabadayı” algısının, şehirli racon kesen figürlerden ziyade, Milli Mücadele döneminde vatan savunmasına katılan “eşkıya” ve “efe” tiplemeleriyle şekillendiğini gözler önüne seriyor.

Kabadayı Kimdir? Şehir Şövalyeliği ve Racon

“Kabadayı” kelimesi, ortaya çıktığı ilk günden bu yana hem olumlu hem de olumsuz anlamlar taşımıştır. Ancak anlatılarda, kabadayının sadece fiziksel gücüyle korku salan değil, aynı zamanda “racon”a uyarak, haksızlıklara karşı durarak ve adalet sağlayarak halkın saygısını kazanan bir figür olduğu vurgulanır. Refi’ Cevat Ulunay gibi isimler, kabadayılığı bir tür “şehir şövalyeliği” olarak tanımlarken, külhanbeyi gibi “palavracı” tiplerden ayrıldığını belirtir. Kabadayı, “mert” ve “efendi” olarak nitelendirilirken, zayıfı himaye etmesi ve şöhretini korumak için belirli kurallara uyması beklenir.

Isparta’nın Özgün Bağlamı: Eşkıya ve Sosyal Eşkıyalık

Isparta’nın sosyal yapısı, büyük çoğunluğu Yörük-Türkmen gruplarına dayanan kökenleri ve 18. yüzyıl sonlarında şehir yönetiminde söz sahibi olan ayan aileleriyle kendine özgü bir dokuya sahiptir. Bu kırsal ve bağımsız karakter, bölgedeki güçlü figürlerin İstanbul’daki kentli kabadayıdan farklılaşmasına neden olmuştur. Araştırma, Isparta’daki bu güçlü figürlerin, Eric Hobsbawm’ın “Sosyal Eşkıya” kavramıyla daha yakından ilişkili olduğunu belirtiyor. Sosyal eşkıya, yasalara aykırı hareket etse de, halk tarafından haksızlığa uğradığı için veya adaleti sağladığı için meşru görülen kişilerdir. Onlar, zenginden alıp fakire veren, haksızlığa meydan okuyan ve genellikle halk tarafından hayranlık duyulan, desteklenen figürlerdir.

Milli Mücadele’de Eşkıyaların Dönüşümü: Ulusal Kahramanlar

Isparta’daki “eşkıya” ve “efe” figürleri, Milli Mücadele döneminde kritik bir dönüşüm yaşamıştır. Mondros Mütarekesi sonrası hızla örgütlenen Isparta halkı, Hafız İbrahim Demiralay ve Müftü Hüseyin Hüsnü Efendi gibi din adamı liderlerin öncülüğünde direniş hareketini başlatmıştır. Bu süreçte, “dağa çıkan efeler ve devlete başkaldıran eşkıyalardan da faydalanılmıştır”.

Isparta Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin çabalarıyla, Mahmut Efe ve “meşhur eşkıya” Dereli Hafız ve adamları milli kuvvetlere katılmıştır. 1884 doğumlu, Balkan Savaşı gazisi Mahmut Efe, Hafız İbrahim Demiralay’ın siyasi liderliğini yaptığı Isparta Kuvâ-yi Milliyesi’nin askeri lideri olmuş ve “Isparta Mücahidleri” birliğinin başına geçerek Nazilli cephesine gönderilmiştir. Eğirdir’den de 47 eşkıyanın gönüllü olarak milli kuvvetlere katılması sağlanmıştır. Bu entegrasyon, daha önce kanun dışı görülen bu figürlerin ulusal bir amaca hizmet ederek halkın gözünde meşruiyet kazanmasını ve “ulusal kahramanlar” haline gelmesini sağlamıştır.

Ancak, “Dereli Hafız” figürü hakkında bazı belirsizlikler bulunmaktadır. Milli Mücadele’ye katılan “meşhur eşkıya Dereli Hafız”dan bahsedilirken , diğer yandan 1897 doğumlu, keçi kılından çul dokuyup satan, Risale-i Nurları yazan ve fakirlere yardım eden “Dereli Mutaf Hafız Ahmed” adında bir “nur talebesi”nden de söz edilmektedir. Bu durum, bu iki ismin aynı kişi olup olmadığı veya farklı kimliklerinin bulunup bulunmadığı konusunda daha fazla araştırmaya ihtiyaç duyulduğunu göstermektedir.

Cumhuriyet Sonrası Dönüşüm ve Modern Algı

Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte modern devletin güçlenmesi ve yasal sistemin konsolidasyonu, geleneksel “kabadayı” tipinin toplumsal hayattaki rolünü büyük ölçüde değiştirmiştir. Günümüz Isparta’sında yaşanan hırsızlık, dolandırıcılık, silahla yağma gibi suç olayları , geleneksel “racon”a dayalı kabadayılıkla karıştırılmamalıdır. Modern suçlular, geleneksel kabadayının taşıdığı etik koddan ve toplumsal işlevden yoksundur.

Ayrıca, Isparta’dan çıkan 9. Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel, eski milli basketbolcu Hidayet Türkoğlu, eski futbolcu Hasan Kabze gibi “namlı” kişiler, modern anlamda “ünlü” veya “tanınmış” şahsiyetlerdir. Bu isimlerin, yeraltı dünyasıyla ilişkili geleneksel “kabadayı” figürleriyle herhangi bir bağlantısı bulunmamaktadır.

Isparta’nın Mirası ve Gelecek Araştırmalar

Isparta’nın “kabadayılık” mirası, büyük metropollerdeki algıdan farklı olarak, Milli Mücadele döneminde vatan savunmasına katılan “eşkıya” ve “efe” figürleri üzerinden şekillenmiştir. Bu figürler, merkezi otoritenin zayıf olduğu dönemlerde halkın adalet arayışına yanıt veren informal kahramanlar olarak işlev görmüş, ulusal kriz anlarında ise direnişin önemli bir parçası haline gelerek toplumsal hafızada olumlu bir yer edinmişlerdir.

Bu alandaki araştırmaların derinleştirilmesi için Süleyman Demirel Üniversitesi Isparta Sözlü Tarih Uygulama ve Araştırma Merkezi (ISTAM) tarafından yürütülen “Yaşayan Tarih Isparta” projesi büyük bir potansiyel taşımaktadır. Bu tür sözlü tarih çalışmaları, yazılı kaynaklarda sınırlı kalan bilgileri, yaşayan tanıkların anlatımlarıyla zenginleştirerek Isparta’nın bu özgün tarihsel kesitini daha net bir şekilde ortaya koyabilir. ,

KAYNAKLAR