Türkiye’de memur ve emekli maaşlarına yapılacak zamlar, her dönemin en çok konuşulan konularından biri olmaya devam ediyor. Ancak bu zamların açıklanmasından hemen önce, hatta bazen müjdesinin verilmesiyle birlikte, bazı kurumların fatura bedellerine beklenmedik zamlar yaptığını gözlemlemek ne yazık ki sıkça karşılaşılan bir durum. Bu döngü, vatandaşların “cebimize girmeden fiyatlar arttı bile” serzenişine neden oluyor ve haklı olarak bir mağduriyet hissi yaratıyor. Peki, bu durumun arkasında yatan nedenler neler?
Enflasyon Beklentisinin Getirdiği “Ön Alım” Davranışı
Ekonomik belirsizliklerin ve yüksek enflasyonun hüküm sürdüğü bir ülkede, her türlü fiyat artışı beklentisi oldukça güçlüdür. Maaş zamları gündeme geldiğinde, piyasada genel bir fiyat artışı beklentisi tetiklenir. Kurumlar ve işletmeler, henüz zamlar açıklanmamışken dahi, gelecekteki maliyet artışlarını (örneğin kendi personel giderleri, tedarik zinciri maliyetleri, enerji fiyatları) önceden hesaba katmaya başlar.
Bu durum, bir nevi “ön alım” davranışı olarak işler. Zamlı maaşların cebe girmesiyle birlikte alım gücünün bir miktar artacağı varsayımıyla, talepte yaşanabilecek canlanmayı öngören firmalar, zamlar resmileşmeden önce fiyatlarını güncellerler. Böylece, yeni maaşların etkisini minimalize ederek, kendi karlarını korumayı veya artırmayı hedeflerler. Bu, özellikle temel tüketim malları ve hizmetler gibi hayatın vazgeçilmez kalemlerinde daha belirgin hale gelir.
Piyasa Dinamikleri ve Fırsatçılık Gölgesi
Maaş zamlarının yapılacağı dönemler, bazı kurumlar için fiyat artışlarının kamuoyunda daha az tepki çekeceği bir “fırsat” penceresi sunar. Toplumun genelinde “maaşlar arttı, fiyatların artması normal” gibi bir algı oluştuğunda, işletmeler bu durumu kendi lehlerine kullanma eğilimine girebilir. Çalışanların gelirlerindeki artışın, belirli bir seviyeye kadar fiyat yükselişini tolere edebileceği varsayımı, bu tür fiyat ayarlamalarının ardındaki önemli bir motivasyon kaynağıdır.
Ne yazık ki, bu durum, ekonomik bir gereklilikten ziyade piyasa fırsatçılığı olarak da yorumlanabilir. Denetim mekanizmalarının zayıf olduğu veya rekabetin yeterince güçlü olmadığı sektörlerde, bu tür davranışlar daha sık görülebilir. Vatandaşlar, artan maaşlarının henüz ceplerine girmeden erimesiyle karşı karşıya kalırken, bu durum ekonomik adaletsizlik hissini pekiştirir.
Maliyet Artışlarının Yansıması ve Gerekçesi
Maaş zamları genellikle genel ekonomik koşulların bir yansımasıdır. Eğer ülke ekonomisinde enerji, hammadde, lojistik gibi kalemlerde ciddi maliyet artışları yaşanıyorsa, bu artışların bir noktada nihai ürün ve hizmet fiyatlarına yansıması kaçınılmazdır. Maaş zamlarının açıklandığı dönemler, bu maliyet artışlarının da aynı anda faturalara yansıtılması için “uygun” bir zamanlama olarak görülebilir. Kurumlar, artan girdi maliyetlerini dengelemek ve operasyonel sürdürülebilirliklerini sağlamak adına bu adımı atabilirler.
Ancak burada kritik soru şudur: Bu zamlar gerçekten maliyet artışlarını mı yansıtıyor, yoksa fırsatçılığın bir perdesi mi? Şeffaflık eksikliği ve denetim boşlukları, bu ayrımı yapmayı zorlaştırır ve vatandaşın güvenini zedeler.
Arz-Talep Dengesi ve Beklenen Talep Canlanması
Maaşların artmasıyla birlikte, özellikle perakende ve hizmet sektörlerinde talepte bir canlanma beklentisi oluşur. Tüketicilerin harcama eğilimlerinin artacağı öngörüsü, firmaların fiyatlarını yukarı yönlü ayarlamasına neden olabilir. Bu, basit bir arz-talep dengesi ilkesidir: Talep artışı beklentisi, fiyatları yukarı çeker. Ancak, bu durumun, beklenen zamdan çok daha önce ve çok daha yüksek oranlarda gerçekleşmesi, yine haklı bir tepki doğurur.
Güven Erozyonu ve Çözüm Arayışı
Memur maaş zamlarından hemen önce yaşanan bu fiyat artışları, yüksek enflasyon beklentisi, maliyet artışlarının yansıtılması ve piyasadaki fırsatçılık eğilimlerinin birleşimiyle açıklanabilir. Kurumlar, artan maliyetlerini karşılamak ve beklenen alım gücü artışından faydalanmak amacıyla, maaş zamları öncesinde fiyat ayarlamalarına gidebilirler.
Ancak bu durum, vatandaşın cebine giren paranın henüz tam anlamıyla hissedilmeden erimesine yol açmakta ve ekonomiye olan güveni derinden sarsmaktadır. Çözüm, sadece maaş artışlarından ibaret değildir. Fiyat istikrarının sağlanması, denetim mekanizmalarının güçlendirilmesi ve haksız fiyat artışlarının önüne geçilmesi, bu kısır döngüyü kırmanın anahtarı olacaktır. Aksi takdirde, her maaş zammı, bir sevinçten ziyade, “Acaba bu kez hangi faturalar kabaracak?” endişesiyle karşılanmaya devam edecektir.
Sizce bu kısır döngüyü kırmak için atılması gereken en acil adım ne olmalı?
